پیش از نهضت و نظام مشروطه، نهضتى به نام نهضت عدالتخانه شکل گرفت که بر کیفیت تکوین مشروطیت ایران تأثیر جدى نهاد. البته الگوى عدالتخانه ـ چنان‏که باید و شاید ـ نتوانست به نظامى تمام عیار تبدیل شود. این نهضتِ دینى بیان‏کننده خواسته‏هاى دینى ـ سیاسى ایرانیان در دوران جدیدى بود که استبداد استعمارمدار بیداد مى‏کرد، اما در میانه راه، محتواى این نهضت تغییر یافت. در این میان، مفهوم عدالتخانه نیز دست‏خوش نزاع‏هاى مختلفى شد که معناى آن در میان الگوهاى قضایى، پارلمانى غربى، مجلس نمایندگانِ طبیعىِ اصناف و گروه‏هاى مردم سرگردان شد و هر گروه و هر جریانى تلاش مى‏کرد معنایى بر اساس تمایل‏ها و دیدگاه‏هاى خود به آن بدهد. از این رو، سرانجام ظرفیت بومى این مفهوم چندان پذیراى الگوهاى غربى نشد و مفهوم مشروطه جایگزین آن شد و مانع از تبدیل نهضت عدالت‏خواهى به نظام عدالتخانه شد. واژگان کلیدى: عدالتخانه، مشروطه، تحول معنایى، نزاع معنایى، مجلس و الگوى بومى.